Ish Sekretari-Gjeneral i OKB-së, Ban Ki Moon në vitin 2015 ka thënë: “Ne shënojmë Ditën Ndërkombëtare të Personave me Aftësi të Kufizuara këtë vit pas miratimit të Agjendës Ambicioze 2030 për Zhvillim të Qëndrueshëm. Ky plan global për veprim na thërret që “të mos lëmë askënd prapa”
Në vitin 1992 Asambleja e Përgjithshme e OKB-së caktoi 3 dhjetorin si Ditën Ndërkombëtare të Personave me Aftësi të Kufizuara. Dita Botërore e Personave me Aftësi të Kufizuar (PAK), 3 Dhjetor synon ndërgjegjësimin e shoqërisë civile, donatorëve, por edhe të përfituesve për t’u bërë pjesë dhe për t’u përfshirë në procesin e integrimit të personave me aftësi të kufizuar në jetën politike, sociale, ekonomike e kulturore.
Por si mund ta përkufizojmë aftësinë e kufizuar?
Deri në fund të viteve të tetëdhjeta, aftësia e kufizuar ose përkufizimi i aftësisë së kufizuar ka qenë një çështje e debatit në mbarë botën. Në diskutimet botërore njohuritë, hipotezat dhe percetiviteti për aftësinë e kufizuar janë grupuar në disa modele, si:
- Modeli i Bamirësisë, keqardhjes, mëshirës, i viteve 50-60;
- Modeli Mjekësor, vitet 70-80;
- Modeli Social, fundi i viteve 80, fillimi 90;
- Modeli i bazuar në të drejtat, fundi i viteve 90;
- Modeli i aftësisë mbas vitit 2000, sipas të cilit personave me aftësi së kufizuar duhet t’u jepet mundësia të ushtrojnë kapacitetin e tyre të vërtetë, të zhvillojnë potencialin e tyre, të zgjedhin jetën e tyre. Sipas këtij modeli të rëndësishme janë potencialiteti, kapaciteti i personit dhe jo kufizimet e tyre.
Një revolucion të vërtetë në përkufizimin, e në perceptimin e shëndetit dhe aftësisë së kufizuar e bëri OBSH (Organizata Botërore të Shëndetësisë) në vitin 2001 me linçimin e “Klasifikimit Ndërkombëtar të Funksionimit, Aftësisë së Kufizuar dhe Shëndetit”. Klasifikimi Ndërkombëtar i Funksionimit, Aftësisë së Kufizuar dhe Shëndetit (ICF) e përcakton aftësinë e kufizuar si një term ombrellë për dëmtime, kufizimet e aktivitetit dhe kufizimet e pjesëmarrjes. Dëmtimi është një problem i funksionimit të trupit apo strukturës së tij, (funksionet fiziologjike, psikologjike apo pjesët anatomike të trupit).
- Kufizimi i aktivitetit është një vështirësi që haset nga një individ në kryerjen e një detyre apo veprimi.
- Kufizimet e pjesëmarrjes nënkupton vështirësitë që një individ mund të ndeshë gjatë përfshirjes në situata të jetës së përditshme.
Kështu aftësia e kufizuar është një fenomen kompleks, është ndërveprimi mes individëve me një gjendje shëndetësore (p.sh., paralizë cerebrale, Down sindrom, depresioni etj.) dhe faktorëve personalë e mjedisorë (p.sh. qëndrimet negative, transporti i paarritshëm, mungesa e qasjes në ndërtesat publike, private, mbështetje të kufizuara sociale etj.).
Aftësia e kufizuar është jashtëzakonisht e larmishme. Aftësia e kufizuar nuk është vetëm një problem shëndetësor. Njerëzit me aftësi të kufizuara kanë të njëjtat nevoja shëndetësore si edhe personat qe nuk janë me aftësi të kufizuara, kanë nevojë për imunizim. Por ata gjithashtu janë më të prekshëm nga një sëmundje apo një problem shëndetësor, si për shkak të varfërisë, përjashtimit social, gjithashtu edhe për shkak se ata mund të jenë më të prekshëm nga sëmundjet sekondare, të tilla si plagë apo infeksionet e traktit urinar. Provat tregojnë se njerëzit me aftësi të kufizuara përballen me pengesa në qasjen për shërbime shëndetësore dhe rehabilituese për të cilat ata kanë nevojë.
Fakte Sipas Bankës Botërore dhe OBSH (Organizatës Botërore të Shëndetësisë)
Persona me aftësi të kufizuar ka në çdo vend të botës dhe në të gjitha nivelet e çdo shoqërie. Numri i personave me aftësi të kufizuar në botë është i madh dhe në rritje. Mbi një miliard njerëz, apo rreth 15% e popullsisë së botës kanë një formë të aftësisë së kufizuar, nga të cilat mbi 200 milionë janë fëmijë. 110 milionë deri 190 milionë njerëz kanë vështirësi të konsiderueshme në funksionim. Llogaritet se në Kosovë 10% e popullatës jeton me një lloj aftësie të kufizuar ose ne shifra rreth 150 mijë persona me aftësi të kufizuara. Përqindja e personave me aftësisë të kufizuar është rritur ndër shkaqet te ndryshme, për shkak të plakjes së popullsisë dhe rritjes së sëmundjeve kronike.
Njerëzit me aftësi të kufizuara kanë më pak qasje në shërbimet shëndetësore dhe për këtë arsye ata nuk kanë qasje në shërbimet dhe kujdesin shëndetësor. Rreth 80% e personave me aftësi të kufizuara në botë jetojnë në vendet me të ardhura të pakta dhe mohim të të drejtave. 20% e të varfërve kanë disa forma të aftësisë së kufizuar.
90% e personave me aftësi të kufizuar nuk shkojnë në shkollë. Aftësia e kufizuar atakon më shumë femrat, të cilat bien pre e abuzimeve të ndryshme.
Vdekshmëria e fëmijëve me Aftësia e kufizuar nën moshën 5 vjeç është mjaft e lartë.
Aftësitë e kufizuara më të zakonshme janë të lidhur me sëmundje kronike, si sëmundjet kardiovaskulare, sëmundjet kronike të rrugëve të frymëmarrjes, kancerit dhe diabetit; lëndime, të tilla si ato për shkak të trafikut rrugor, rrëzimet, minat tokësore, dhuna, sëmundjet mendore, kequshqyerja; HIV/AIDS dhe të sëmundjeve të tjera infektive.
Vendi ynë
Në vendin tonë personat me aftësi të kufizuar janë identifikuar me terma të ndryshëm si, invalidë, sakatë, të paaftë, handikapë, para-tetraplegjike, persona me prapambetje mendore, të verbër etj.
Në përputhje me terminologjinë e Kombeve të Bashkuara dhe konceptet e Mundësive të Barabarta të Personave me Aftësi të Kufizuar dhe në përputhje me kategorizimin ndërkombëtar të Organizatës Botërore të Shëndetit (OBSH), termi “person me handikap, sakat, invalid” është zëvendësuar me termin “Person me Aftësi të Kufizuar” (individualisht) dhe “Persona me Aftësi të Kufizuara” (në nivel shoqëror).
