Fillimisht psikologët e kanë përcaktuar stresin si stimul të dëmshëm (Selye, 1956), por koncepti i stresit ka evoluar shpejt dhe, veç dëmit fizik është plotësuar edhe me konceptin e stresit psikologjik (Lazarus, 1966). Sistemi imunitar i trupit dobësohet kur rritet niveli i stresit (Stone, 1987). Psikologë të ndryshëm rekomandojnë teknika të ndryshme për të shmangur ose për të pakësuar emocionet negative dhe reagimet e dëmshme fiziologjike që shkakton problemi stresant. (Theodhori Karaj,1998) i quan teknika shmangëse sepse synojnë ta shmangin vëmendjen prej problemit stresant,(Gotleib,1998) ka raportuar se 21% e punëdhënësve amerikanë kanë një javë të ngjeshur pune. Sipas Organizatës Ndërkombëtare të Punës, 250 milion fëmijë në botë punojnë, sidomos në vendet në zhvillim si Azi, Afrikë dhe në Amerikën Latine. Punësimi i parakohshëm imponon kërkesa të tepruara fizike dhe sociale ndaj këtyre fëmijëve të cilët përballen me situata stresante gjatë punës. Prandaj,

stresi është rrjedhojë e bashkëveprimit të punonjësve me kushtet që i rrethojnë ata.

KONCEPTI MBI STRESIN

,,Stresi “ është fjalë e cila shumë shpesh përdoret në jetën e përditshme gati të secilit person, zakonisht përdoret për të treguar se nuk ndihem mirë, se jam i ngarkuar me punë ose obligime të tjera të jetës së përditshme. Rreth viteve të 40ta kur ka filluar të flitet për stresin dhe ndikimin e tij tek çdo individ, kanë filluar gjithashtu edhe definicionet e ndryshme për atë se çka nënkuptojmë me fjalën stres.

Katër teoritë më prominente, të cilat provojnë të spjegojnë mekanizmat bio- psiko-sociale të zhvillimit të stresit janë:

1. Sindroma e përgjitshme e adaptimit (Modeli i Hans Salye)

• Modeli i ndryshimeve jetësore ( Dohrenëend,1961,1970, Havelka,1990);

• Modeli kognitiv-transaksional (Richard S. Lazarus,1966,1995)

• Modeli i zgjeruar i stresit (Eggel&Liechti 1988) Sindroma e përgjithshme e adaptimit (Hans Salye) Mjeku Hans Selye përfaqëson aspektin fiziologjik sipas të cilit stresi definohet si grup ndryshimesh trupore jo specifike (i njëjtë për të gjithë stresorët)njohur si “Sindromi i përgjithshëm i adaptimit”.

Pra pavarësisht nga lloji i stresorit, organizmi reagon në të njëjtën mënyrë. Këto reagime e ndihmojnë organizmin të përshtatet në situatën stresuese dhe kalojnë nëpër tri faza:

1. Faza e alarmit – në të cilën organizmi mobilizohet për ta përballuar stresorin. Ky reaksion zhvillohet sipas mekanizmit të KACAFYTJES apo IKJES. Gjatë kësaj faze organizmi përgatitet për një luftë të natyrës fizike. Për shkak të mobilizimit të shpejtë mund të vijë deri te përjetimi i shokut, por nëse

mobilizimi organizmit është i suksesshëm dhe faktori stresues vazhdon ende të veprojë, kalohet në fazën e dytë.

• Faza e rezistencës – sekretimi i katekolaminave ( adrenaline dhe noradrenalinë) është më i ulët për shkak të uljes së veprimit të sistemit nervor simpatik por rezistenca e organizmit është mbi nivelin normal. Kortikosteroidet të sekretuara me shumicë stimulojnë transformimin e yndyrërave dhe proteineve në sheqer. Në këtë mënyrë organizmi siguron më 9 shumë energji për ta përballuar stresin aktual. Mirëpo për shkak të rezistencës maksimale organizmi bëhet më pak rezistent ndaj stresorëve të rinj.
• Faza e rraskapitjes – në të cilën organizmi ka hequr dorë nga lufta. Në këtë fazë konstatojmë një konnzumim të rezervave të organizmit dhe rënie të potencës së sistemit imun që rezulton me paraqitjen e sëmundjeve të ndryshme psiko-somatike, ndjeshmërisë ndaj agjentëve infektiv banal që sjellin ne drejtim të paraqitjes se ndryshimeve substanciale në organe dhe sisteme organesh, të cilat mund të kenë edhe përfundim letal apo invalidizues.

REAGIMET FIZIOLOGJIKE NË STRES

Truri percepton situatën stresuese përmes sistemit limbik i cili vazhdon me ngacmimin e hipotallamusit (dirigjentin e orkestrës) i cili pastaj aktivizon sistemin nervor autonom dhe sistemin endokrin.

Me këtë rast shkaktohen një varg reagimesh trupore që e përgatisin organizmin të reagojë fizikisht në mënyrë aktive për ta përballuar situatën:

• Rritet sasia e karburantit: sheqerit, yndyrave dhe proteinave në gjak,

• Frymëmarrja e shpejtë e furnizon me më shumë oksigjen trupin, i cili ndihmon të digjen më shpejt sheqernat, yndyrat dhe proteinat për të fituar më shumë energji,

• Zemra punon më shpejtë, presioni i gjakut rritet dhe transporton me shpejtësi energjinë (sheqernat, yndyrat, proteinat) dhe oksigjenin në organet vitale: tru, mushkëri si dhe në muskujt të duarve dhe këmbëve.
  • Rritet djersitja për të shkarkuar nxehtësinë e tepërt të shkaktuar nga djegia e sheqerit, yndyrave dhe proteinave.
  • Enët e gjakut në lëkurë dhe sistemin tretës (stomak dhe zorrë) ngushtohen me qëllim që gjaku me karburantin dhe oksigjenin të shkojë drejt organeve vitale. Prandaj tretja keqësohet dhe ndihet djegia në stomak.
  • Enët e gjakut në sipërfaqen e trupit ngushtohen. Gjaku mpikset më shpejt dhe humbja e gjakut është më e pakët në rast të plagosjes.
  • Çlirohen endorfinat për të lehtësuar dhembjen prandaj edhe janë quajtur vrasësit natyror të dhembjes.
  • Aktiviteti i trurit rritet. Bebëza zgjerohet për të përmirësuar të pamurit. Pëllëmbët e duarve dhe këmbëve qullen për tu rritur forca shtrënguese gjatë fërkimit dhe vrapimit. muskujt tendosen për të kryer veprim fizik.

Fizikisht, stresi është shtimi i prodhimit të adrenalinës në trup për të bërë të mundur një përgjigje të shpejtë në situata të veçanta, ritmi i zemrës dhe presioni i gjakut rriten dhe shtohet glukoza për të lejuar një veprim të shpejtë.

STRESI NË PUNË

Është e njohur se deri më tani shkencëtarët e ndryshëm kanë dhënë disa përkufizime për stresin, kështu p.sh. biokimisti Hans Seli e përkufizon stresin si kërkesë të organizmit për t’ju përshtatur mjedisit dhe ndryshimeve të tij, përkatësisht përshtatjes së organizmit ndaj ngacmuesve ose atakuesve të baraspeshës psikike dhe fizike.

Në përkufizimin e përgjithshëm, stresi konsiderohet si reagim i organizmit ndaj ngacmuesve të dëmshëm. Shkaktarët e stresit njihen si stresor dhe ata u takojnë tri grupeve:

• Stresor fizikë (temperatura dhe zhurma e lartë në vendin e punës, mbingarkesa në punë, puna e natës);
  • Stresor sociologjik (problemet politike dhe ekonomike, migrimi i familjes, etj);
  • tresor psikologjik (vdekja e bashkëshortes, humbja e madhe, përgjegjësia e lartë profesionale për jetën e njeriut para ndërhyrjeve kirurgjike etj.).

STRESI DHE MOS INTERESIMI PËR PUNË

Stresi dhe mos interesimi për punë paraqet treguesin më të shpeshtë dhe më të mirë për problemet dhe pakënaqësitë e punonjësve të organizatës.

Mos interesimi për punë në fakt manifestohet në forma të ndryshme: vonesave dhe mungesave të pa arsyeshme në punë, lëshimin e parakohshëm të vendit të punës para përfundimit të orarit të punës, pushimeve të shpeshta mjekësore të pa-arsyeshme, acarimit dhe sjelljeve reaktive në vendin e punës, etj.

Shkaktarët e mosinteresimit për punë janë të ndryshëm, por kryesisht kanë dy arsye bazike: mungesën e motivimit për punë dhe inkompetencën profesionale për t’ju përgjigjur kërkesave të punës (Ramosaj, 2002).

Në faktorët demotivues për punë mund të jenë: paga e ulët, mbingarkesa në punë, trajtimi jo i barabartë nga ana e mbikëqyrësve dhe rrezikshmëria në punë. Motivi nënkupton tërësinë e faktorëve të cilët ndikojnë në njerëz, në sjelljet e tyre dhe në intensitetin dhe mënyrën e arritjes së qëllimit. Shpesh motivimi definohet edhe si funksion i tre faktorëve: faktorit të vlerës, faktorit të pritjeve dhe faktorit-forca motivuese i cili në fakt është rezultat i dy

faktorëve të sipërpërmendur (Ramosaj, 2002). Për të përmirësuar motivin e punës duhet përdorur strategji të ndryshme si: përmirësimin e komunikimit mes menaxhmentit dhe stafit, përmirësimin e kushteve të punës dhe të ardhurave personale, ngritjes së aftësive profesionale përmes edukimit të vazhdueshëm profesional dhe modifikimit të sjelljes së të punësuarve (Ramosaj, 2002).

KONSUMIMI – (BURNOUT)

Konsumimi nuk është asgjë tjetër përveç mbarimi i rezervave tona fizike dhe mendore.

Ai ndodhë kur sasia e energjisë qe del prej trupit tonë është me e madhe sesa që hyn, si bie fjala një njeri që merr detyrë shtesë dhe si pasojë ngarkesa e punës rritet, dhe ai vazhdon të punoj shumë dhe merr përsipër më shumë përgjegjësi, pastaj stresi reziston derisa personi rraskapitet dhe konsumohet. Burrat dhe gratë e përjetojnë konsumimin pothuaj në mënyrë të barabartë. Po ashtu, edhe mosha është një faktor i rëndësishëm.

Të rinjtë preken nga kosumimi me shumë se të vjetrit.

Të pamartuarit përjetojnë kosumim më shpesh se të martuarit, ndoshta, sepse ata nuk kanë të njëjtën mundësi që të shprehen për shqetësimet e tyre me dikë tjetër.

Ja disa nga simptomat e konsumimit:

Rraskapitja: nuk është asgjë tjetër përveç personi ndjehet i lodhur dhe i pamundur.

Ai i ka mbaruar rezervat e energjisë.

Veçimi: është atëherë kur personi shpesh përdorë veçim si një mjet mbrojtës.

Mërzia: është atëherë kur personi fillon të vërë në dyshim vlerat e aktiviteteve dhe miqësive, ai fillon të mërzitet me jetën.

Padurimi: atëherë kur personi bëhet përherë e me tepër i padurueshëm dhe irritohet me njerëzit e tjerë.

Një sens omnipotence: nuk është asgjë tjetër përveç kur personi e ndjenë se asnjë tjetër nuk mund ta bëjë, atë që e bënë vet, gjë që është e zakonshme në viktimat e konsumimit.

Personi beson se ai duhet të merret vetë me të gjitha hollësitë.

Problemet psikofiziologjike, siç janë dhimbje koke, ulçera, asma ose problemet e zemrës.

STRESI DHE KONSUMIMI

Aktualisht nuk ka asnjë përkufizim i pranuar universalisht për sindromin Burnout . Fraudenberger ishte dijetari i parë për të përdorur termin “djeg-out” për të treguar një kompleks të simptomeve, të tilla si tretje jo e mir, lodhja, depresion. Më vonë Cherniss me “burn-out sindromi” përkufizonte përgjigje individuale në një situatë ku puna perceptohet si e vështirë dhe në të cilat individi nuk i ka burimet dhe strategjitë e duhura për të përballuar sjelljen apo njohjen.

Sipas Maslach, burnout është një grup i manifestimeve psikologjike dhe të sjelljes që mund të lindin tek profesionistët të cilët punojnë me njerëz dhe që mund të grupohen në tre komponentë: lodhje emocionale, depersonalization, dhe reduktim i arritjeve personale.

Lodhje emocionale është ndjenja e të qenit i drenazhuar emocionalisht dhe anulohet nga puna e tyre, për shkak të një tharje të marrëdhënieve emocionale me të tjerët. Lidhur me marrëdhëniet në mes të stresit në punë dhe angazhimit të punës, hulumtimi ka treguar se madje edhe kur jemi të ekspozuar ndaj kërkesave të larta të punës dhe me orë të gjata të punës, disa individë nuk tregojnë simptomat e mosangazhimit.

Në vend të kësaj, ata duket që kanë gjetur kënaqësi, që kanë të bëjnë me këto stresorë (Schaufeli & Bakker, 2004). Sipas Terry, Nielson dhe Perchard (1993), nivele të larta të stresit janë të lidhur me nivele të ulëta të kënaqësisë në punë (e cila përfaqëson komponentin, kënaqësinë e lidhur me mirëqenien e punës).

PARAGJYKIMET

Fillimisht, të gjithë i dënojnë paragjykimet, por prapë vazhdojnë ta bëjnë këtë. Thonë se paragjykimet që i bëjnë, kryesisht janë negative dhe bëhen pa u mbështetur në fakte. Kurse, psikologjia sociale i shpjegon paragjykimet si mendim i formuar kundër një apo më shumë grupeve sociale, p.sh. mendime raciste, nacionaliste, etnike apo grupeve religjioze (Lexikon der Psychologie, Band 3, Arnold, Eysenk, Meill).

Psikologu i njohur i psikologjisë sociale Allport, në vitin 1954 i definoi paragjykimet si një antipati e cila mbështetet në marrjet e gabuara të informacioneve dhe një përgjithësimin e atyre informacioneve. Kjo antipati drejtohet kundër një grupi, apo ndaj një personi që i takon një grupi te caktuar. Ky fenomen e pengon zhvillimin e mirëfilltë të një shoqërie. Psikologët ende nuk kanë arritur të japin një përkufizim të saktë rreth paragjykimit pasi ai është ende i paplotë. Por, konsiderohet si një mendim i caktuar, negativ dhe

përçmues kundrejt grupit tjetër gjinor apo fetar. Paragjykimi mendohet se ka edhe baza psikologjike, mbi të cilat individët paragjykues mbështeten dhe paragjykojnë individin tjetër.

Një paragjykim mund të lindë për shkak të informacionit të gjymtuar, të paktë, rreth asaj që paragjykohet tek personi tjetër. Por mund të shkaktohet edhe prej frikës prej së panjohurës. Pra paragjykimi mund të shkaktohet nga injoranca, fobia ndaj asaj çka s’dimë e s’njohim, apo nga simpatia ndaj një ideologjie apo mendimi të përforcuar në nënvetëdijen tonë (pavarësisht se mund të jetë i gabuar). Paragjykimi është një formë shumë e përhapur mendimi, e cila lidhet më tepër me fenë, racën apo krahinën e individit.

MENAXHIMI I STRESIT:

Të jetosh me nivele të larta stresi e vë jetën në rrezik sepse stresi ndikon në shëndetin tuaj fizik dhe ekuilibrin emocional. Redukton aftësinë tuaj për të funksionuar në mënyrë efektive, për të menduar qartë dhe për të bërë një jetë të gëzueshme. Do të ndiheni se jeni të pafuqishëm në përballimin e stresit tuaj. Vetëm menaxhimi efektiv i stresit mund t’ju ndihmojë të bëni një jetë më të shëndetshme, më të lumtur, më të rehatshme, të ekuilibruar me marrëdhënie, relaksim me kohë për punë dhe argëtim.

Menaxhimi i stresit përfshin një sërë programesh dhe teknikash që synojnë t’i ndihmojnë njerëzit të përballen në mënyrë më efektive me jetën e tyre të stresuar duke minimizuar faktorët që çojnë në stres dhe duke reduktuar efektet më të këqija të tij.

Ushtrimi:

Bërja e një ushtrimi të lehtë është ndoshta mënyra më e mirë dhe më e lehtë për të reduktuar stresin, pasi është një metodë kyçe për të kompensuar ata që ndihen të stresuar.

Kaloni kohë me anëtarët e familjes dhe miqtë ku ndiheni rehat dhe të sigurt.

Biseda me njerëzit për situata stresuese mund të zvogëlojë dhe minimizojë tensionin tuaj. Biseda dhe shkëmbimi i pikëpamjeve me të tjerët do të forcojë gjithashtu lidhjen e marrëdhënies suaj.

KUJDESI PËR VETEN:

• Shfrytëzojeni kohën e lirë, pushoni dhe relaksohuni në rutinën tuaj të përditshme.
• Merrni një pushim nga të gjitha detyrimet dhe përgjegjësitë dhe rimbushni energjinë tuaj.
• Bëni pak argëtim çdo ditë.

• Kaloni kohën tuaj të lirë duke folur me prindërit, anëtarët e familjes dhe duke luajtur me fëmijët.
• Luajtja e pianos dhe këndimi i këngëve do t’ju bëjnë të lumtur dhe do të reduktoni stresin.
• Një sens i mirë humori dhe aftësia për të qeshur me veten do të ndihmojnë shumë për të luftuar stresin dhe për të hequr tensionin në jetën tuaj.

Mënyra e shëndetshme e jetesës:

• Përqendrohuni në një trup të shëndetshëm dhe të ushqyer mirë për të reduktuar stresin, për të shmangur sëmundjet. Gjithmonë jini të vëmendshëm që të merrni kohë për të ngrënë ushqim të pasur me lëndë ushqyese për të mbajtur një jetë të fortë dhe të shëndetshme. Mos e humbisni kurrë mëngjesin tuaj në mënyrë që energjia juaj të ruhet dhe mendja juaj të jetë e pastër me ushqime të balancuara dhe ushqyese gjatë gjithë ditës.
• Minimizoni konsumin e sheqerit dhe kafeinës. Përdorimi i shumë kafeinës dhe sheqerit mund të ndikojë negativisht në disponimin dhe nivelin tuaj të energjisë. Reduktoni numrin e pijeve joalkoolike, çokollata, kafe dhe ushqime me sheqer në dietën tuaj të përditshme për të përmirësuar relaksimin dhe për të përmirësuar gjumin tuaj.

Përdorimi i alkoolit, drogës dhe pirja e duhanit është i dëmshëm për shëndetin. Alkooli dhe droga mund t’ju ofrojnë një ikje të lehtë nga stresi, por është thjesht një lehtësim i përkohshëm. Menaxhimi afatgjatë i stresit mund ta mposhtë atë tendosje.

Stresi rritet kur jeni të lodhur dhe të shqetësuar, kështu që gjithmonë bëni një gjumë të qetë dhe të patrazuar çdo ditë. Do t’ju ndihmojë të ushqeni mendjen tuaj dhe të forconi trupin tuaj.

Konsultohuni me një profesionist shëndetësor të sinqertë dhe mbështetës për të hequr qafe stresin dhe tendosjen.

LITERATURA

• Baker A.N, Jacobs K. (2003). The nature of working in the United States: An occupational therapy perspective.
• Work; 20: 53-61. Barlw D. (1969).

• https://www.webmd.com/balance/stress-management/stress- management
• https://www.mayoclinic.org/healthy–lifestyle/stress- management/basics/stress-basics/hlv-20049495
• Llazarus,R. ( 1981) The stress and copying paradime. In C.Eisdorfer,

D. Cohen, A.