Ndërgjegjja është një procedurë e shpirtit. Është aftësia morale e krijuar tek
njerëzit nga Zoti. Të qenit njeri i moralshëm arrihet me të. Është e ngjashme
me mjaltin, ujin e pastër, qumështin e pastër dhe kokrrën e margaritarit. Është
aftësia për të qenë vazhdimisht vigjilent dhe i zgjuar, për të mos qenë ne gjumë
dhe për të mos gëlltitur hi. Në Kuran emërtohet si fuad-kalb-i selim,
mendjemprehtësi, shpirt, zemër. Soditja, teakkul, tefekkur, tefekkuh, tedebbur,
mendimi, meditimi, kuptimi, planifikimi janë farz-i ajn (të detyrueshme) për
çdo besimtar/mysliman si puna parësore (interpretimi krijues) i ndërgjegjes.
Nëse besimi në Zot arrihet me ndërgjegje dhe prej Tij kërkohet ndihmë
nëpërmjet lutjes rritet mundësia për të gjetur të vërtetën e duhur/morale.
Shenjat e saj, në varësi të vendit dhe personit – për nga karakteri dhe veprimi
– janë mëshira, turpi, besnikëria, sinqeriteti, drejtësia, bujaria, përulësia,
mirënjohja, vetëflijimi, vlerësimi dhe ligji. E kundërta e saj është inati,
xhelozia, arroganca, krenaria/mashtrimi, përbuzja, zilia, korrupsioni,
6
mosmarrëveshja, koprracia, mosmirënjohja etj. Çështjet që pengojnë të
menduarit automatikisht pengojnë që ndërgjegjja të mbetet e gjallë. Mburrja
artificiale, shoqëria e pa sistemuar, historia e trilluar dhe instinktet njerëzore
(ego) e dobësojnë ndërgjegjen.
Njerëzimi në përgjithësi, dhe shoqëritë islame në veçanti, e kanë humbur në
masë të madhe konceptin për përditësimin e realitetit. Njerëzimi përballet me
një “eklips të mendjes” (Max Horkheimer) dhe një “eklips të Zotit” (Martin
Buber). Zbulesa është realiteti kur Zoti i drejtohet ndërgjegjes njerëzore. Është
fjala më e vërtetë që një njeri duhet të dëgjojë dhe të mendojë. Gjëja e parë që
duhet të bëjnë ata që thonë se janë kërkues të të vërtetës sot është të ringjallin
ndërgjegjen e tyre duke respektuar dhe duke i kushtuar vëmendje kësaj fjale,
të ‘korrigjojnë’ bindjet/konceptimet e tyre dhe të besojnë. Besim do të thotë
ripërtëritja e “Besëlidhjes së Përjetshme” (7/172) me një imazh të përditësuar
të Allahut.
Pjesa tjetër (morali) vjen natyrshëm…
Thënia e Niçes “Zoti ka vdekur” u interpretua si “Niçe ka vdekur”, duke
menduar se ishte një shprehje e inatit të tij ateist. Megjithatë, siç shprehet
Heidegger, ky gjykim: “ shpreh fatin e historisë perëndimore që vazhdon prej
dy mijë vjetësh… Nihilizmi është fenomeni historik që Nietzsche zbulon, si
dominues ne shekullin e fundit (XIX) dhe përcakton aktualitetin e ( shekullit
20-të).” Është një nga emrat e një lëvizjeje (mendimi). Nietzsche e përmblodhi
interpretimin e kësaj lëvizjeje në një fjali të shkurtër: “Zoti ka vdekur”. Si një
rebelim kundër vrasjeve të kryera nga Kisha në parantezën e hapur nga Kisha
në historinë perëndimore, dhe si rezultat i abstinencës dhe arrogancës së
njerëzve perëndimorë, vdekja e Zotit është vdekja e shpirtit, ndërgjegjes,
zemrës, fesë, mëshirës dhe drejtësisë. Nuk ka dyshim se “Zoti” i vdekur është
imazhi i Zotit te krijuar nga njeriu qe keqpërdor institucionin fetar.
7
Shoqëritë që nuk mund të krijojnë koncepte dhe institucione zbrazin
përmbajtjen e koncepteve dhe institucioneve që huazojnë dhe i bëjnë ato të
ngjashme me veten e tyre. Ata i thonë njëri-tjetrit: “Mos shpik!” duke dhënë
direktiva, “Dëboni atë që thotë të vërtetën sa me larg”.
Nuk guxojmë te jemi një shoqëri që përpiqet të “errësoje” të menduarit (“të
mos lind!”). Dijetarët e lashtë kane thanë: “Dituria është si të hapësh një pus
me gjilpërë; nëse nuk ia jepni veten plotësisht asaj, ajo nuk do t’ju japë asgjë,”.
Historia e zbulimeve dhe shpikjeve teknologjike “shkencore” në periudhën
“shkencore” e vërteton këtë. Përsiatje pa u “mahnitur” nuk behet dhe as pa
“dyshuar” nuk mund të bëhen zbulime dhe shpikje shkencore.
Kur në karakter nuk dominon “ e vërteta” dhe “kurioziteti” nuk ka as thellësi
kulturore dhe as shkencë.
Te togfjalëshi vetëkontroll bartës i veprimit duhet të jetë vetja dhe jo kontrolli.
Kontrolli është vetëm përfaqësim i veprimit të vetes (subjektit). Si rrjedhojë,
vetja e katandisur nuk mund të bëjë veprim sistematik prandaj ka nevojë për
një sistematizim mbi vetor. Vetja duhet të sistematizohet nga mbi vetja për të
patur mundësi të kontrollojë vetën.
Fobitë që qëndrojnë në themel të shoqërive të caktuara janë në fakt nga
injoranca, mungesa e zgjidhjes, mungesa e prodhimit dhe pamundësia për të
formuar një pikëpamje të kundërt, paragjykimet janë kryesisht rezultat i
thashethemeve që njerëzit nuk mund t’i bazojnë në realitet. Ka grupe, madje
edhe në shoqëritë e zhvilluara që lejojnë shfaqjen e fobive. Ka masa që
drejtojnë dhe menaxhojnë këto vepra dhe përpiqen të përfitojnë në këto situata.
Ashtu si çdo qenie njerëzore ka një subjektivitet krijues, origjinalitet, liri dhe
vetë-identitet që i përkasin vetëm atij, ka, gjithashtu, edhe një pasqyrim dhe
kristalizim të kulturës/traditës sociale (Super-Egos) tek individi. Kriteri i
8
qytetërimit të një shoqërie është solidariteti, konsensusi, uniteti dhe integriteti
i krijuar me vetëdije (me ndërgjegje) nga njerëzit e lirë. Shoqëria në të cilën
ndërgjegjja është aktive, e gjallë, dhemb e gjakoset është shoqëria ideale.
Dështimi i ndërgjegjes do të thotë që individi i nënshtrohet dhe imiton
verbërisht besimet, zakonet, traditat dhe zakonet mbizotëruese në shoqëri, ose
bëhet kafshë duke u rrëmbyer nga instinktet dhe kënaqësitë e tij fizike. Turpi
është manifestimi më i sigurt i ndërgjegjes. Të kujdesesh, të jesh i ndjeshëm,
të jesh i pranishëm, të tregosh kujdes, të jesh i vëmendshëm, të tregosh
ndjeshmëri-simpati, të jesh i mëshirshëm-dhembshur, të kesh mëshirë është
ndërgjegje dhe e paraqet konceptin e turpit tek njeriu, pasi e kundërta është
pandërgjegjshmëri dhe paturpësi.
Është e mundur – megjithëse e vështirë – të përditësohet ndërgjegjja e varrosur
në instinktet / biologjinë dhe historinë / shoqërinë / traditën. Është e vështirë
për shkak se ndërgjegjja e mashtron veten lehtë në këtë parajsë të letargjisë.
Aventura historike e njerëzimit dhe pika ku ka arritur sot e dëshmon qartë këtë.
Ndërsa ateistët e mashtrojnë veten me konceptin/adhurimin e “mendjes” në të
cilën përzihen dëshirat dhe instinktet, fetarët gjithashtu mund ta mashtrojnë
veten me një imazh të “Zotit” ose “të vërtetës” që ata krijojnë përmes
interpretimit të tyre. Rruga e zakonshme për të pafetë dhe besimtarët është të
jenë vazhdimisht vigjilentë, të jenë të zgjuar, të mos gëlltisin hi, të jenë pa
gjumë, të qëndrojnë në prag. Për njeriun është e rëndësishme të mbajë të gjallë
ndërgjegjen. Në Kuran thuhet: “Ne e zbritëm Kur’anin që Pejgamberi t’i
paralajmërojë ata që kanë ndërgjegje të shëndoshë” (36/70). Ashtu siç
funksionon zbulesa me ndërgjegjen njerëzore (lubb, fuad, thellësia e dëshmisë,
zemra e shëndoshë), ajo gjithashtu duhet t’i filtrojë edhe zakonet dhe
njohuritë, të cilat janë produkt të periudhave të caktuara historike ose
ngarkesave shoqërore. Ndërgjegjja gjithmonë dhemb dhe gjakoset, kur është
“rehat”, fillon prishja, ndryshku, petrifikimi, ngurtësimi dhe sëmundja.
9
Ndërgjegjja është gjithmonë e gatshme të dëgjojë tjetrin: “Sikur të kishim
dëgjuar ose arsyetuar, ne nuk do të ishim nga njerëzit e xhehenemit” (67/10).
“Kur u ngritën ujërat, Ne i shpëtuam ata që besuan në anije, në mënyrë që ata
që ishin të vëmendshëm/që hapën veshët (kur u tregua ngjarja), që të dëgjonin
dhe të merrnin një mësim” (69/11-12).
Mburrja dhe arroganca e kalbur janë armiqtë e mëdhenj të një shoqërie në
përditësimin e ndërgjegjes. Përulësia ndaj të vërtetës është çelësi i
ndërgjegjshmërisë dhe vetëdijes. Gjendja e vigjilencës është “takvaja”.
Takvaja, ky ‘vetë ekzaminim/vetë reflektim’, thotë Fazlurrahman, nuk do të
thotë kurrë të lirosh veten nga çdo gjë. Në të kundërtën, pjesa më integrale e
kuptimit të takvasë është se një person duhet të vetë shqyrtojë veten sa më
objektivisht të jetë e mundur për të rregulluar sjelljen e tij, pasi nuk ka asnjë
garanci se ai do të zgjedhë atë të duhurën. Por kjo nuk mjafton, pasi sikur të
mjaftonte vetëm ky vetë-reflektim, ‘Humanizmi’ do të funksiononte në mënyrë
të përsosur dhe kështu nuk do të kishte nevojë për ‘Transhendent’. Por ne e
dimë se sa subjektive mund të jetë ndërgjegjja e njerëzve. Këtu, vetë ‘takvaja’
tregon për këtë ‘Transhendencë’, Mbi vetësi. Që do të thotë, megjithëse
zgjedhja është e jona dhe përpjekja/veprimi është i yni, vlerësimi përfundimtar
dhe vërtet objektiv i veprave tona nuk është i yni, është nën autoritetin e
Allahut”
Gjithashtu Allahu thotë: “O ju që besuat, nëse jeni të devotshëm, Ai do t’ju
japë të kuptuarit për të dalluar të mirën nga e keqja, do t’ju mbulojë të këqijat
dhe do t’ju falë” (8/29). “Kush është i devotshëm, Allahu do t’i hapë
rrugëdalje…” (65/2).METIN IZETI
PËRDITËSIMI I NDËRGJEGJES
Ndërgjegjja është një procedurë e shpirtit. Është aftësia morale e krijuar tek
njerëzit nga Zoti. Të qenit njeri i moralshëm arrihet me të. Është e ngjashme
me mjaltin, ujin e pastër, qumështin e pastër dhe kokrrën e margaritarit. Është
aftësia për të qenë vazhdimisht vigjilent dhe i zgjuar, për të mos qenë ne gjumë
dhe për të mos gëlltitur hi. Në Kuran emërtohet si fuad-kalb-i selim,
mendjemprehtësi, shpirt, zemër. Soditja, teakkul, tefekkur, tefekkuh, tedebbur,
mendimi, meditimi, kuptimi, planifikimi janë farz-i ajn (të detyrueshme) për
çdo besimtar/mysliman si puna parësore (interpretimi krijues) i ndërgjegjes.
Nëse besimi në Zot arrihet me ndërgjegje dhe prej Tij kërkohet ndihmë
nëpërmjet lutjes rritet mundësia për të gjetur të vërtetën e duhur/morale.
Shenjat e saj, në varësi të vendit dhe personit – për nga karakteri dhe veprimi
– janë mëshira, turpi, besnikëria, sinqeriteti, drejtësia, bujaria, përulësia,
mirënjohja, vetëflijimi, vlerësimi dhe ligji. E kundërta e saj është inati,
xhelozia, arroganca, krenaria/mashtrimi, përbuzja, zilia, korrupsioni,
6
mosmarrëveshja, koprracia, mosmirënjohja etj. Çështjet që pengojnë të
menduarit automatikisht pengojnë që ndërgjegjja të mbetet e gjallë. Mburrja
artificiale, shoqëria e pa sistemuar, historia e trilluar dhe instinktet njerëzore
(ego) e dobësojnë ndërgjegjen.
Njerëzimi në përgjithësi, dhe shoqëritë islame në veçanti, e kanë humbur në
masë të madhe konceptin për përditësimin e realitetit. Njerëzimi përballet me
një “eklips të mendjes” (Max Horkheimer) dhe një “eklips të Zotit” (Martin
Buber). Zbulesa është realiteti kur Zoti i drejtohet ndërgjegjes njerëzore. Është
fjala më e vërtetë që një njeri duhet të dëgjojë dhe të mendojë. Gjëja e parë që
duhet të bëjnë ata që thonë se janë kërkues të të vërtetës sot është të ringjallin
ndërgjegjen e tyre duke respektuar dhe duke i kushtuar vëmendje kësaj fjale,
të ‘korrigjojnë’ bindjet/konceptimet e tyre dhe të besojnë. Besim do të thotë
ripërtëritja e “Besëlidhjes së Përjetshme” (7/172) me një imazh të përditësuar
të Allahut.
Pjesa tjetër (morali) vjen natyrshëm…
Thënia e Niçes “Zoti ka vdekur” u interpretua si “Niçe ka vdekur”, duke
menduar se ishte një shprehje e inatit të tij ateist. Megjithatë, siç shprehet
Heidegger, ky gjykim: “ shpreh fatin e historisë perëndimore që vazhdon prej
dy mijë vjetësh… Nihilizmi është fenomeni historik që Nietzsche zbulon, si
dominues ne shekullin e fundit (XIX) dhe përcakton aktualitetin e ( shekullit
20-të).” Është një nga emrat e një lëvizjeje (mendimi). Nietzsche e përmblodhi
interpretimin e kësaj lëvizjeje në një fjali të shkurtër: “Zoti ka vdekur”. Si një
rebelim kundër vrasjeve të kryera nga Kisha në parantezën e hapur nga Kisha
në historinë perëndimore, dhe si rezultat i abstinencës dhe arrogancës së
njerëzve perëndimorë, vdekja e Zotit është vdekja e shpirtit, ndërgjegjes,
zemrës, fesë, mëshirës dhe drejtësisë. Nuk ka dyshim se “Zoti” i vdekur është
imazhi i Zotit te krijuar nga njeriu qe keqpërdor institucionin fetar.
7
Shoqëritë që nuk mund të krijojnë koncepte dhe institucione zbrazin
përmbajtjen e koncepteve dhe institucioneve që huazojnë dhe i bëjnë ato të
ngjashme me veten e tyre. Ata i thonë njëri-tjetrit: “Mos shpik!” duke dhënë
direktiva, “Dëboni atë që thotë të vërtetën sa me larg”.
Nuk guxojmë te jemi një shoqëri që përpiqet të “errësoje” të menduarit (“të
mos lind!”). Dijetarët e lashtë kane thanë: “Dituria është si të hapësh një pus
me gjilpërë; nëse nuk ia jepni veten plotësisht asaj, ajo nuk do t’ju japë asgjë,”.
Historia e zbulimeve dhe shpikjeve teknologjike “shkencore” në periudhën
“shkencore” e vërteton këtë. Përsiatje pa u “mahnitur” nuk behet dhe as pa
“dyshuar” nuk mund të bëhen zbulime dhe shpikje shkencore.
Kur në karakter nuk dominon “ e vërteta” dhe “kurioziteti” nuk ka as thellësi
kulturore dhe as shkencë.
Te togfjalëshi vetëkontroll bartës i veprimit duhet të jetë vetja dhe jo kontrolli.
Kontrolli është vetëm përfaqësim i veprimit të vetes (subjektit). Si rrjedhojë,
vetja e katandisur nuk mund të bëjë veprim sistematik prandaj ka nevojë për
një sistematizim mbi vetor. Vetja duhet të sistematizohet nga mbi vetja për të
patur mundësi të kontrollojë vetën.
Fobitë që qëndrojnë në themel të shoqërive të caktuara janë në fakt nga
injoranca, mungesa e zgjidhjes, mungesa e prodhimit dhe pamundësia për të
formuar një pikëpamje të kundërt, paragjykimet janë kryesisht rezultat i
thashethemeve që njerëzit nuk mund t’i bazojnë në realitet. Ka grupe, madje
edhe në shoqëritë e zhvilluara që lejojnë shfaqjen e fobive. Ka masa që
drejtojnë dhe menaxhojnë këto vepra dhe përpiqen të përfitojnë në këto situata.
Ashtu si çdo qenie njerëzore ka një subjektivitet krijues, origjinalitet, liri dhe
vetë-identitet që i përkasin vetëm atij, ka, gjithashtu, edhe një pasqyrim dhe
kristalizim të kulturës/traditës sociale (Super-Egos) tek individi. Kriteri i
8
qytetërimit të një shoqërie është solidariteti, konsensusi, uniteti dhe integriteti
i krijuar me vetëdije (me ndërgjegje) nga njerëzit e lirë. Shoqëria në të cilën
ndërgjegjja është aktive, e gjallë, dhemb e gjakoset është shoqëria ideale.
Dështimi i ndërgjegjes do të thotë që individi i nënshtrohet dhe imiton
verbërisht besimet, zakonet, traditat dhe zakonet mbizotëruese në shoqëri, ose
bëhet kafshë duke u rrëmbyer nga instinktet dhe kënaqësitë e tij fizike. Turpi
është manifestimi më i sigurt i ndërgjegjes. Të kujdesesh, të jesh i ndjeshëm,
të jesh i pranishëm, të tregosh kujdes, të jesh i vëmendshëm, të tregosh
ndjeshmëri-simpati, të jesh i mëshirshëm-dhembshur, të kesh mëshirë është
ndërgjegje dhe e paraqet konceptin e turpit tek njeriu, pasi e kundërta është
pandërgjegjshmëri dhe paturpësi.
Është e mundur – megjithëse e vështirë – të përditësohet ndërgjegjja e varrosur
në instinktet / biologjinë dhe historinë / shoqërinë / traditën. Është e vështirë
për shkak se ndërgjegjja e mashtron veten lehtë në këtë parajsë të letargjisë.
Aventura historike e njerëzimit dhe pika ku ka arritur sot e dëshmon qartë këtë.
Ndërsa ateistët e mashtrojnë veten me konceptin/adhurimin e “mendjes” në të
cilën përzihen dëshirat dhe instinktet, fetarët gjithashtu mund ta mashtrojnë
veten me një imazh të “Zotit” ose “të vërtetës” që ata krijojnë përmes
interpretimit të tyre. Rruga e zakonshme për të pafetë dhe besimtarët është të
jenë vazhdimisht vigjilentë, të jenë të zgjuar, të mos gëlltisin hi, të jenë pa
gjumë, të qëndrojnë në prag. Për njeriun është e rëndësishme të mbajë të gjallë
ndërgjegjen. Në Kuran thuhet: “Ne e zbritëm Kur’anin që Pejgamberi t’i
paralajmërojë ata që kanë ndërgjegje të shëndoshë” (36/70). Ashtu siç
funksionon zbulesa me ndërgjegjen njerëzore (lubb, fuad, thellësia e dëshmisë,
zemra e shëndoshë), ajo gjithashtu duhet t’i filtrojë edhe zakonet dhe
njohuritë, të cilat janë produkt të periudhave të caktuara historike ose
ngarkesave shoqërore. Ndërgjegjja gjithmonë dhemb dhe gjakoset, kur është
“rehat”, fillon prishja, ndryshku, petrifikimi, ngurtësimi dhe sëmundja.
9
Ndërgjegjja është gjithmonë e gatshme të dëgjojë tjetrin: “Sikur të kishim
dëgjuar ose arsyetuar, ne nuk do të ishim nga njerëzit e xhehenemit” (67/10).
“Kur u ngritën ujërat, Ne i shpëtuam ata që besuan në anije, në mënyrë që ata
që ishin të vëmendshëm/që hapën veshët (kur u tregua ngjarja), që të dëgjonin
dhe të merrnin një mësim” (69/11-12).
Mburrja dhe arroganca e kalbur janë armiqtë e mëdhenj të një shoqërie në
përditësimin e ndërgjegjes. Përulësia ndaj të vërtetës është çelësi i
ndërgjegjshmërisë dhe vetëdijes. Gjendja e vigjilencës është “takvaja”.
Takvaja, ky ‘vetë ekzaminim/vetë reflektim’, thotë Fazlurrahman, nuk do të
thotë kurrë të lirosh veten nga çdo gjë. Në të kundërtën, pjesa më integrale e
kuptimit të takvasë është se një person duhet të vetë shqyrtojë veten sa më
objektivisht të jetë e mundur për të rregulluar sjelljen e tij, pasi nuk ka asnjë
garanci se ai do të zgjedhë atë të duhurën. Por kjo nuk mjafton, pasi sikur të
mjaftonte vetëm ky vetë-reflektim, ‘Humanizmi’ do të funksiononte në mënyrë
të përsosur dhe kështu nuk do të kishte nevojë për ‘Transhendent’. Por ne e
dimë se sa subjektive mund të jetë ndërgjegjja e njerëzve. Këtu, vetë ‘takvaja’
tregon për këtë ‘Transhendencë’, Mbi vetësi. Që do të thotë, megjithëse
zgjedhja është e jona dhe përpjekja/veprimi është i yni, vlerësimi përfundimtar
dhe vërtet objektiv i veprave tona nuk është i yni, është nën autoritetin e
Allahut”
Gjithashtu Allahu thotë: “O ju që besuat, nëse jeni të devotshëm, Ai do t’ju
japë të kuptuarit për të dalluar të mirën nga e keqja, do t’ju mbulojë të këqijat
dhe do t’ju falë” (8/29). “Kush është i devotshëm, Allahu do t’i hapë
rrugëdalje…” (65/2).
