Efektet sociale dhe psikologjike luajnë një rol të rëndësishëm në sjelljen e
individit i cili njëherësh është edhe konsumator. Këto efekte mund të ndikojnë
në mënyrën se si individët perceptojnë, vlerësojnë dhe reagojnë ndaj
produkteve të ndryshme, shërbimeve dhe strategjive të ndryshme të
marketingut dhe konsumit. Sidomos kjo është vën shumë në pah gjatë
pandemisë së fundit COVID-19. Pandemia e COVID-19 e cila fillimisht filloi
në Kinë dhe më pas u përhap me shpejtësi në të gjithë botën, normalisht që
edhe ne në Kosovë nuk mbetëm imun. Që nga lufta e dytë botërore bota është
përballur me kriza të ndryshme ekonomike, qoftë si rezultat i luftërave apo
ndryshimeve të tregut ekonomik gjatë dekadave. Qeniet njerëzore, ashtu si
bota në të cilën jetojmë, është një prodhim shoqëror (Storey, 2017), atëherë
konsumi është thelbësor për të vazhduar me jetën e përditshme në përgjithësi.
Me zhvillimin e industrializimit njerëzimit iu ofrua mundësi më e mirë për
15
jetesë, ku tani kishte mundësi më të mëdha për prodhim, mallrat ë ndryshme.
Ndikimi i COVID-19 ishte më i madh se sa vetëm në aspektin shëndetësor, më
së shumti ka ndikuar te ekonomia e cila pati një ndikim të drejtpërdrejtë në
konsum, veçanërisht kohën që kaluam gjatë karantinës. Ndërsa vendet
zbatonin bllokime dhe mbyllje të fabrikave, kërkesa nga konsumatorët ashtu
edhe nga bizneset fillonte të rritej. Efektet psiko-sociale që lidhen me
shpenzimet e reduktuara të konsumatorit, na tregojnë një ankth të brendshëm
i cili me vonë do të kulmoj me çrregullime psiqike serioze ku do te afektohen
jo vetëm individi por, familja dhe shoqëria në përgjithësi (Meester & Ooijens,
2020).
Edhe pse ekonomistë të ndryshëm theksuan se pikërisht në këto situata
njerëzit nuk duhet të kursejnë para, duhet të hedhin sa më shumë para në
qarkullim, në mënyrë që ekonomia të mos bjerë kjo sipas John Keynesit. Në
vendet e vogla si Kosova e cila gjithashtu gjendet në vështirësitë e veta me
papunësinë dhe mungesën e investimeve të huaja për shkak të shumë
problemeve të pasluftës, kjo e bënte gjendjen në teren edhe të vështirë.
Pandemia si diçka e re për vendin tonë ishte edhe më e vështirë, sepse shkakton
paqartësi të shumta që vë në vështirësi shumë familje me të ardhura të
kufizuara dhe krijon më shumë pasiguri sidomos te familjet e reja.
Frika nga kriza globale dhe kujdesi për shpenzimet, grumbullimi i rezervave
të mëdha na dërgoi menjëherë nga një konsum i madh paniku në mbyllje totale
dhe pasiguri financiare që ndikon drejtpërdrejt në konsumin dhe pasigurinë e
njerëzve për të ardhmen, gjë që tregon shumë faktorë dhe faktori kryesor është
humbja e punës apo biznesit. Kjo na sjell në situatën që jo vetëm kemi
probleme financiare por edhe probleme shëndetësore. Ky problem i ri ka
ndodhur gjatë viteve të para të pandemisë dhe vazhdon edhe në ditët e sotme.
Problemi socio-ekonomik me të cilin përballet vendi gjatë pandemisë ka pasur
16
efekte të tjera, jo vetëm të konsumit, duke shtuar dhunën në familje. Stresi i
shkaktuar nga varfëria dhe pandemia mund të ndërhyjë në trurin e
shëndetshëm (George, Dilëorth-Bart, & Herringa, 2021) si dh të prek skajshme
shëndetin mendor të shkaktuar përgjithësisht nga karantina. Mungesa e
informacionit të duhur në fillesat e pandemisë krijoi probleme të mëdha për
konsumin e rregullt, por i hapi rrugën konsumit në internet i cili kishte hedhur
vetëm hapat e parë më herët.
Problemet e papunësisë
Sipas Agjencisë Statistikore të Kosovës, shkalla e papunësisë është 25.8 %
në nivel shtetëror. Shkalla e papunësisë së të rinjve është, të paktën dy herë më
e lartë se shkalla totale e papunësisë në vend. Ky fenomen është veçanërisht
serioz sepse papunësia e të rinjve u referohet njerëzve që kanë investuar në
vetvete, qoftë në edukim apo në ndonjë biznes. Përveç kësaj, të rinjtë u prekën
ndjeshëm dhe negativisht nga kriza e fundit e cila e demoralizoj shoqërinë në
përgjithësi (Morelli, Choudhry, & Signorelli, 2013). Në Kosovë shumica e
puntorëve nuk kanë kontratë pune apo sigurim shëndetësor, prandaj edhe
numri na del i dyfisht në statistikat zyrtare se sa që është real. Papunësia është
problemi më i madh në vendin tonë. Arsyet janë të ndryshme, duke përfshirë
një rritje të ngadaltë të ekonomisë dhe mungesën e investimeve të mëdha.
Papunësia është një mjedis i fuqishëm për testimin e modeleve alternative të
konsumit, pasi shkakton një tronditje të madhe në të ardhura, duke nënkuptuar
se sjellja miopike nuk është afërsisht racionale duke përdorur një mirëqenie të
dyshimtë (Ganong & Noel, 2015).
17
Sistemi i mirëqenies në Kosovë është i mbingarkuar me më shumë se
100.000 persona në skemat sociale për shkak të numrit të madh të papunësisë.
Sipas statistikave të vitit 2021, dy të tretat e popullsisë në Kosovë janë në
moshë ku munden të punojnë. Popullsia në moshë pune përfshin 15-64 vjeç.
Brenda popullsisë në moshë pune, shkalla e pjesëmarrjes në fuqinë punëtore
është 39.5%. Shkalla e punësimit për tremujorin e parë 2021 ishte 29.3%.
Punësimi më i lartë ishte tek meshkujt (42.8%), ndërsa punësimi tek femrat
ishte 15.9%, femrat janë kryesisht të punësuara në sektorin e arsimit, tregtisë
dhe shëndetësisë me 53.0% të tyre, ndërsa meshkujt janë kryesisht të punësuar
në ndërtim, tregti dhe prodhim me 43.1% të tyre. Sektorët kryesorë ekonomikë
me punësim vazhdojnë të jenë, tregtia me 16,8%, prodhimi me 12,4%, arsimi
me 11,1% dhe ndërtimi me 9,4%. Ndërsa sektorët e tjerë marrin pjesë me
përqindje më të ulët në punësim. Sa i përket të punësuarve me kontratë,
rezulton se 44,0% e të punësuarve kanë kontratë të përhershme në punën e tyre
kryesore, ndërsa 56,0% me kontratë të përkohshme. Papunësia është më e
theksuar te femrat me 29.7%, krahasuar me 24.2% te meshkujt. Shkalla më e
theksuar e papunësisë është në grup moshën 15-24 vjeç me 48.6%. Sipas
rezultateve, fuqia joaktive është mjaft e lartë 60.5%, me fokus të veçantë tek
femrat me 77.3% krahasuar me meshkujt 43.5% (Financë, 2020).
Një krizë për kushtet e tregut të punës për të rinjtë po ndërtohet globalisht
për më shumë se dy dekada (Yeung & Yang, 2020). Kosova ka popullsinë më
të re në Evropë dhe të gatshme për tregun e punës në çdo fushë. Fatkeqësisht,
më pak para që fitoni, nuk keni shumë mundësi të shpenzoni shumë, por jeni
të kufizuar në konsum vetëm për mallra thelbësore. Kjo është arsyeja pse pjesa
më e madhe e të rinjve po largohen nga vendi duke kërkuar një jetë më të mirë
në vendet perëndimore, ku paguhesh më shumë dhe ke sigurim shëndetësor
dhe kështu mund ta ndihmosh familjen duke i dërguar para ose në shumë raste
ata lëvizin së bashku me familjen për të filluar një jetë të re. Kjo lë një boshllëk
18
në shtet për fuqi punëtore dhe i bën gjërat edhe më të vështira për ekonominë
tonë të brishtë e cila u godit edhe nga situata pandemike, pasi jemi të varur
nga importi, ndërsa bizneset kanë filluar të marrin punëtor nga vendet tjera ku
dominojnë punëtorët nga Bangladeshi.
Konsumimi gjatë karantinës
Kosova me një ekonomi të brishtë po përballet me probleme të mëdha.
Pandemia i ka bërë gjërat edhe më të vështira, veçanërisht për familjet me të
ardhura të mesme dhe të ulëta. Kriza globale si pasojë e pandemisë ka
shkaktuar shumë pasiguri dhe panik, jo vetëm në aspektin shëndetësor por
edhe ekonomik. Përhapja e shpejtë e pandemisë bën që shumë vende të
mbyllen plotësisht dhe të karantinohen. Gjithçka ndodhi shumë shpejt dhe
shumë njerëz u kapën në befasi, madje shumë prej tyre mbeten jashtë vendit
dhe nuk mund të kthehen në atdhe. Nga konsumi normal që kishim, blerjet
fillojnë menjëherë të rriten në panik, duke konsumuar më shumë dhe duke mos
kursyer asgjë. Ndërsa modelet e konsumit u prekën nga distancimi social dhe
bllokimi (Ëorks, 2021).
Trazirat e mëdha në tregje i ngjanin kohës së luftës që kishim përjetuar 20
vjet më parë. Shpenzimet e panikut shtrembëruan modelet e zakonshme të
konsumit dhe krijuan shtrembërime të tregut (Melo, The Path Forëard, 2020).
Konsumatorët nuk u interesuan se sa shpenzonin pasi siguronin ushqimin që
u nevojitej, ushqimi i konservuar dominonte sepse kishin jetëgjatësi më të
gjatë dhe ishin më të lehtë për t’u përgatitur, po që konsiderohet edhe i
dëmshëm për shëndetin.
Pas asaj që ndodhi, tani kishim një situatë të re ku secili kishte frikë për
shëndetin e tij dhe konsumi kishte kaluar në plan të dytë, sepse qytetarët tani
19
ishin më të kujdesshëm në shpenzime dhe blinin vetëm barna esenciale. si
pasojë e karantinës shumë biznese në mungesë të konsumit u mbyllën. Me
mbylljen e bizneseve u humbën shumë vende pune, gjë që shkaktoi kriza edhe
më të mëdha dhe bëri që konsumi të bjerë në minimum. por edhe në këtë kohë
krize, një gjë që binte në sy më parë ishte e pranishme, por jo në masë të madhe
si sot, blerjet online.
Në një kontekst të blerjeve në internet, ekzistojnë faktorë të ndryshëm
motivues dhe ndikojnë në qëndrimet dhe synimet e sjelljes së konsumatorëve
ndaj blerjeve në dyqanet online (Huseynov & Yildirim, 2019). Blerjet online
shënuan rritje të jashtëzakonshme dhe fitime të mira, si dhe kjo hapi
mundësinë që shumë të rinj me njohuri të teknologjisë së informacionit të
përfitojnë nga rasti dhe të kenë mundësi të përfitojnë për veten e tyre por edhe
për të ndihmuar të tjerët.
Ndikimi psiko-social
Mendimet, ndjenjat, perceptimet dhe ndërveprimet shoqërore të individëve i
japin formë modeleve të tyre të konsumit. Këtu janë disa aspekte kryesore të
ndikimit psiko-social në konsum dhe të cilat edhe i karakterizojnë disa individ
apo grupe. Integrimi social luan një rol vendimtar në ndërtimin e shoqërive
gjithëpërfshirëse, kohezive ku individët dhe komunitetet bashkëveprojnë. Ky
bashkëpunim kërkon përpjekje në nivele individuale, organizative dhe
shoqërore për të promovuar diversitetin, barazinë, drejtësinë sociale dhe
mundësitë për pjesëmarrje kuptimplote sociale.
Karantinimi dhe Stigma
Stigmatizimi i lidhur me shpërthimin e COVID-19 mund të shkaktojë
gjithashtu faktorë stigmatizues si frika nga izolimi, racizmi, diskriminimi dhe
20
margjinalizimi me të gjitha pasojat e tij sociale dhe ekonomike. Një komunitet
i stigmatizuar tenton të kërkojë kujdes mjekësor vonë dhe të fshehë një histori
të rëndësishme mjekësore. Kjo sjellje, nga ana tjetër, do të rrisë rrezikun për
shëndetin mendor për të ardhmen.
Karantina masive e bllokimit mbarëkombëtar mund të prodhojë histeri masive,
ankth dhe shqetësim, për shkak të faktorëve si ndjenja e ngecjes në qoshe dhe
humbja e kontrollit. Studimet e mëparshme kanë raportuar se ndikimi
psikologjik i karantinës mund të ketë efektet e menjëhershme, si nervozizmi,
frika nga kontraktimi dhe përhapja e infeksionit te anëtarët e familjes, kjo e
shton dozën e ankthit, depresionit, pagjumësisë, dëshpërimi, deri tek pasojat
ekstreme, duke përfshirë vetëvrasjen. Efektet psikologjike pas karantinës
mund të përfshijnë shqetësime të rëndësishme socio-ekonomike. Një aspekt
tjetër shumë i rëndësishëm është stigmatizimi dhe refuzimi shoqëror në forma
të diskriminimit, dyshimit dhe shmangies.
Fëmijët
Fëmijët që janë (ose dyshohet se janë) të infektuar me COVID-19 dhe kanë
nevojë për izolim ose karantinë mund të kërkojnë vëmendje më të veçantë për
të përballuar frikën, ankthin dhe efektet e tjera psikologjike.
Hulumtimet e psikologjike kanë gjetur kryesisht se përvojat e mësuara përmes
faktorëve mjedisorë gjatë fëmijërisë së hershme krijojnë bazat për sjelljen dhe
suksesin gjatë gjithë jetës, pasi është një fazë vendimtare për zhvillimin e
aftësive njohëse, emocionale dhe psikosociale. Gjatë një pandemie të rëndë si
COVID-19, mbyllja e shkollave, parqeve dhe këndeve të lojërave do të prishin
stilin e zakonshëm të jetesës së fëmijëve dhe mund të nxisin shqetësimin dhe
konfuzionin. Si fëmijët e vegjël ashtu edhe ata më të mëdhenj ka të ngjarë të
21
bëhen më kërkues, duke u përballur me këto ndryshime dhe mund të shfaqin
padurim, bezdi dhe armiqësi, të cilat nga ana tjetër mund t’i bëjnë ata të vuajnë
nga dhuna fizike dhe mendore. Monotonia, zhgënjimi, mungesa e kontaktit
ballë për ballë me shokët e klasës, miqtë dhe mësuesit, mungesa e hapësirës
së mjaftueshme personale në shtëpi dhe humbjet financiare të familjes gjatë
izolimit, të gjitha këto mund të kenë pasoje në shëndetin mendor. Fëmijët në
këtë kohë të COVID-19 mund të zhvillojnë fobi, PTSD etj, pasi të mësojnë
informacione mbi rrezikun dhe detaje të tjera shqetësuese përmes mediave
audio-vizuale, përfshirë mediat sociale. Ndarja momentale ose e qëndrueshme
prind-fëmijë mund ta bëjë fëmijën nervoz për shkak të shqetësimit për veten
ose jetën e të dashurve të tij dhe të shkaktojë ndikim të zgjatur psikologjik.
Konsumi si mjet kyç për mbijetesë tek fëmijët shpesh herë ka dal në plan të
dytë.
Përfundimi
Konsumi është një fenomen dhe domosdoshmëri globale i ndikuar nga një
mori faktorësh psikologjikë dhe socialë. Ndikimi psiko-social në konsum
përfshin mënyrën se si mendimet, emocionet, perceptimet, ndërveprimet
sociale të individëve formojnë sjelljet e tyre konsumuese. Nga njëra anë,
konsumi shërben si një mjet për të përmbushur nevojat emocionale, sociale
dhe kulturore, duke u siguruar individëve një ndjenjë identiteti, përkatësie dhe
vetë-shprehjeje. Nga ana tjetër, ajo gjithashtu mund të çojë në sfida të tilla si
materializmi, mbikonsumimi dhe ndikimet mjedisore. Për të promovuar
konsum të përgjegjshëm dhe rezultate pozitive psiko-sociale, është thelbësore
të merret parasysh mirëqenia e konsumatorëve. Pandemia COVID-19 ka venë
në pah shumë gjëra të cilat deri në atë kohë kanë qenë jo fort të imagjinueshmë.
Përveq konsumit dhe blerjeve në panic ajo gjithashtu e pati efektin e vet ne
22
shëndetin mendor. Në nivel global kemi hyrë në një periudhë të pasigurt se si
do të vijë e ardhmja.
