Kafja ka lezet kur pihet me muhabet.
Mund të themi pa drojë se kafja është pija e cila konsumohet më së shumti në botë. Tradita e kafes daton qysh në kohët e vjetra, kryesisht në vendet lindore. Historia e kafes na vie kryesisht nga lindja.
Bima e kafes rritet natyrshëm në rrafshnaltat e larta të Etiopisë, që njihet njëherish edhe si atdheu i kafesë, banorët vendas i kthenin kokrrat e kësaj bime në miell dhe bënin një lloj buke. Pas zierjes së frutave, pirja e lëngut përdorej për qëllime mjekësore dhe quhej “fruti magjik”.
Me famën e saj, kafeja u përhap shpejt në Gadishullin Arabik dhe vazhdoi të pihej me metodën e zbuluar në Abisini për 300 vjet. Në shekullin e 14-të, me një zbulim krejt të ri, kokrrat e pjekura të kafesë shtypeshin dhe më pas ziheshin e shërbyheshin.
Kafeja fillimisht është zbuluar nga piri Shejh Shazeli. Në dergjahun e Hynkar Haxhi Bektash Velisë njëri nga 12 postet, posti i 9-të ishte posti i kahvexhisë. Të cilin e zoteronte bukur Shejh Shazeli i cili njihet si piri i kahvexhive. Për atë edhe në kahveoxhak edhe në kahvehanet e Perandorisë Osmane kudo gjendet e varur kjo lehva:
“Dyqani yne hapet me besmele çdo mëngjes,
Hazreti Shejh Shazili është piri ynë, sulltani ynë”
Kafeja është përdorur shumë nga dervishët/besimtarët dhe është bërë pjesë e pandashme e kulturës së dergjahut. Besimtarët sidomos në netët e ziqrit kanë pirë kafe në mënyrë që të rrinë të kthjellur për hyzmet në teqe e për ziqër.
Kafeja u është përshtatur mirë besimtarët pasi që dy nga gjërat të cilat ata shmangshin nga to janë gjumi dhe ngrënia. E kafeja ka bërë që të mos ndjejnë uri e të mos hanë dhe të mos kenë gjumë të rrinë të zgjuar dhe të kthjellur.
Në muajin e ramazanit pihet kafeja zakonisht pas iftarit bukur shumë në mënyrë që të bëhet hatme Kurani gjerë në sahur. Pra, kështu kafeja është bërë pjesë e pandashme e çdo shtëpie, çdo dergjahu dhe në çdo dergjah gjendet kahveoxhaku.
Kahvexhi baba emërohet njëri nga dervishët. Ai vazhdimisht shtypë kafe në dibek dhe pjekë kafe për mysafirët që vinë në dergjah si dhe për pjesëtarët e dergjahut.
Në dergjahun e Haxhi Bektash Velisë mund të shihni një varr i cili nga jashtë vështire dallohet që është varr. Dhe është më se e pamundur të mos shkelet mbi të.
E që në kulturën tonë nuk është e pëlqyer të shkelet sipër varrit. Mirëpo, kahvexhi baba e kishte lëne vetë një amanet të tillë. Pasi që kishe thënë se unë me vite të tera i kam shqetësuar njerëzit në dergjah duke shtypur kafe, e njerëzit le të më shkelin mbi varr dhe le të më shqetësojnë mua.
Nakibi i kafes, (nakib-dervishi më i vjetër në moshë, gjysh-dede) i cili shumë gjatë zotëron atë detyrë duke përgatitur kafen dhe shërbyer bënë ziqer duke kënduar 116 herë “Ja Kavi” ose 4 herë duke lexuar Jasin dhe në fund duke dërguar Salavate për Pejgamberin.
Në kohën e Sylejman Kanunit ishte ndaluar pirja e kafes për një kohë dhe ishte shpallur si mekruh pasi që frikësoheshin se mos bën efekt alkooli por, më pas e rikthejnë përsëri sepse shohin se nuk humbet vetëdijen por, vetëm se kthjellë, dhe mandej kanë filluar ta përdorin për të mirë, për të qëndruar të kthjellet në ibadete etj.
Kafja zakonisht është shërbyer me ujë. Kjo ka qenë traditë në perandorinë osmane dhe ka domethënë të tillë:
Nëse mysafiri pinte ujin para kafesë, jepte mesazhin se ishte i uritur. I zoti i shtëpisë do ta kuptonte këtë dhe do t’i shtronte menjëherë një sofër mysafirit të tij. Nëse i mysafiri e pinte kafen fillimisht, do të tregonte se erdhi në shtëpi e mikut vetëm për muhabet. Nga turpi për ta pyetur se a është mysafiri i uritur ata përdornin këtë metodë për ta kuptuar gjendjen e tij pa e bërë të turpërohet mysafirin.
Një traditë interesante e kafës vazhdon të ruhet ende në Shanli Urfa, një nga qytetet më të lashta të Turqisë së sotme. Mërra është lloj i kafes me prejardhje arabe. Shërbehet në sasi të vogël në filxhan. Mund të themi se i ngjanë ekspresos së shkurtër të cilën e konsumojnë kryesisht vendet perëndimore. Mërren të veçantë e bën tradita e saj. Personi i cili shërbehet me kafe pas pirjes së saj duhet që filxhanin të ia kthej përsëri atij që ia ka shërbyer. Nëse në raste habie e vendos diku atëherë ai i detyrohet personit që ia ka shërbyer, nëse është i martuar të ia mbushë filxhanin me flori nëse është beqar të ia paguaj të gjitha shpenzimet e martesës. Mërra vazhdon të konsumohet me ëndje edhe për shkak të shije së saj të këndshme por, edhe nga tradita që bartë.
Në trojet shqiptar kafeja për herë të parë erdhi nga Koxha Sinan Pasha, ne kahvehanja e parë u hap në Kaçanik.
Kafes i janë kushtuar shumë këngë e poezi. Njëra nder poezitë e para në gjuhën shqipe që i është kushtuar kafes është poezia e autorit që i përket periudhës së letërsisë alhamiado Muci Zade. Poeti për kafen shprehet në vargjet e tij në këtë mënyrë:
Për sa rrëfejnë myxhizatë,
për shenjtërit që janë vatë,
mos më le bë iftar thatë,
Imzot, mos më lerë pa kahve!
Për hyrmet të Fatimesë,
për të mirët e Mejremesë,
mos më lerë me lëng t’armesë,
Imzot, mos më lerë pa kahve!
Imzot, mos më le dë kujdes,
bë iftar me mjaltë pa pekmes,
O imzot, pej teje shpresë … !
Imzot, mos më lerë pa kave!
Dë këtë muaj mubareq,
falna gjynahet se jemi pleq,
për gjithë sa janë meleq,
Imzot, mos më lerë pa kave!
Për ismitë që je Gafur,
për Muhamednë q’është meshhur,
mos më lerë po me bullgur … !
Imzot, mos më lerë pa kave.
Lutiu Zotit Muçi Zade,
se heq bari shumë derde,
se s’ka as pilaf as zerde,
Imzot, mos më lerë pa kave!
Kafja vazhdon të konsumohet teje mase edhe sot e kësaj dite në të gjitha vendet e botës. Mund të themi se është edhe njëra ndër pretekstet më të bukura që bashkon shumë zemra në një vend.
Siç kanë thënë të vjetrit; kafes së pirë me muhabet, i mbetet hatër dyzet vjet.
F.B
