Zef Valentini dhe studimet për Onufrin

At Zef Valentini, edhe pas vitit 1944, megjithëse nuk mund të shkelte dot në Shqipëri – ku e kishin etiketuar si kriminel – ndiqte me vëmendje të gjitha botimet shkencore albanologjike që bëheshin nga studiuesit shqiptarë dhe nuk mungonte t’i vlerësonte kur ishte rasti.

Një shembull për këtë është studimi i tij ”Saktësime rreth piktorit shqiptar gjysmëbizantin, Onufri” (Revista “Shejzat”, 1962, nr. 5-6, f. 183-184) ku ai merr shkas nga punimet e dy studiuesve në Shqipëri për Onufrin, që të shprehte disa pikëpamje shumë të vlefshme mbi veprën e piktorit. Si studiues i ikonografi së bizantine, At Valentini e kishte studiuar thellësisht edhe veprën e Onufrit. At Valentini shkruan në studimin e përmendur më lart:

Kohët e fundit, për meritë të Viktori Puzanovës dhe të Theofan Popës [1] u soll në vëmendje dhe u hodh dritë rreth figurës së këtij piktori, ndër piktorët më të shquar shqiptarë si dhe të birit të tij Nikolla, i cili trashëgoi artin e të atit. Nga kërkimet e kryera nën kujdesin e Institutit të Shkencave të Tiranës dhe nga botimet e dy studiuesve të përmendur, në mënyrë të veçantë nga i dyti, i cili ka dhënë ndihmesën më të madhe historike, do të rezultonte sa më poshtë: Onufri ka punuar në Shpat të Elbasanit dhe më saktësisht në Shën Nikolla të Shelcanit në afresket e nënshkruara dhe në Shën Veneranda të Valëshit në afresket po ashtu i nënshkruan, por me cilësinë e “protopapas i Neokastras” (Elbasan) dhe që datonin në vitin 1554; përveç kësaj, nga identiteti i stilit, Th. Popa del në përfundimin që edhe afresket e Shën Theodhorit në kështjellën e Beratit do të jenë bërë nga e njëjta dorë, çka ngjan patjetër e mundshme, të paktën përsa mund të argumentohet nga riprodhimet më të dobëta, të dhëna në botimet e cituara; Nikolla ka punuar, çka e dimë, vetëm në Blakerne të Beratit në vitin 1578 dhe në Kurjan të Fierit dhe në mbishkrimet e dy figurave të plota si “i biri i Onufrit”.

Pas vlerësimit që u bën dy studiuesve nga Shqipëria, At Valentini u bën atyre vërejtje të një niveli shumë të lartë akademik që meritojnë të merren në konsideratë nga çdo studiues serioz i Onufrit dhe që e bëjnë studimin e tij të nevojshëm për t’u përfshirë në çdo bibliografi të studimeve mbi Onufrin. At Valentini shkruan:

Por, edhe te Th. Popa, ndonëse pse kaq mendjemprehtë dhe i pasur në hipoteza për të plotësuar biografinë e artistit të tij, duhet të bëjmë vërejtje, nëse është rasti ta bëjmë pikërisht personale, lidhur me mbylljen e zakonshme te shkrimtarët e gjorë që janë të detyruar të jetojnë nën disa regjime përballë kaq shumë fondesh informacioni. Në rastin aktual, Th. Popa tregon se nuk ka mundur të ketë njoftime përsa i takon veprimtarisë së Onufrit në Kishën e SS. Apostoli të Gjergj Zozas në Kastoria, çka mundi ta nxirrte nga ORLANDOS [3] duke përfshirë të paktën 31 kuadro afreske. Prej tyre, në mënyrë të veçantë nga Orlandos, mund të nxjerrim njoftime për epigrafi në (mjerisht e ruajtur keq), është si më poshtë, e dyanshme: