Çdo botëkuptim apo fe shpalos perceptimin e vet estetik dhe pikëpamjen
artistike pas një periudhe të caktuar kohore. Pas shfaqjes së Islamit filloi të
shfaqet estetika dhe arti islam. Pavarësisht strukturës estetike të bazuar në
idenë e imitimit në Perëndim, ideja e abstraksionit është shfaqur si bazë e
qasjes estetike në Islam. Abstraksioni dhe metafora janë bërë elementë
dominues në artet dekorative, arkitekturë dhe veçanërisht në letërsi.
Estetika islame është produkt i këndvështrimit të qasjes islame mbi
ekzistencën. Koncepti i estetikës bazohet në ndjenjën e së bukurës. Estetika
buron nga ideja e ekzistencës së qytetërimeve, prandaj është një koncept që
nuk mund të ndahet nga këndvështrimi i tij për konceptin e së vërtetës.
Perëndimi e mbështet perceptimin e tij për artin duke e lidhur atë me konceptin
e Aristotelit për mimesis. Dallimi i artit islam dhe i artit perëndimor
përcaktohet nga perspektiva e konceptit të së vërtetës.
Rruga më e shkurtër për të kuptuar një kulturë, një qytetërim është përmes
artit. Arti, si shprehje e të kuptuarit të së vërtetës dhe e ndjeshmërisë estetike
që lidhet ngushtë me të, ofron mundësi të mëdha në këtë drejtim. Mund të
themi se arti islam, i cili është një manifestim i kuptimit të jetës dhe së vërtetës
sipas Islamit, me pak fjalë, botëkuptimit të tij në nivele të ndryshme shprehëse,
është një nga mënyrat më të drejtpërdrejta për të kuptuar Islamin. Duke qenë
se perceptimi perëndimor e bazon të vërtetën në realitetin e botës së dukshme,
edhe qasja e tij artistike drejtohet drejt botës së dukshme. Mund të thuhet se
është formuar imagjinata e një sfere të perceptuar nga organet shqisore dhe në
të njëjtën kohë një perceptim estetik. Në formimin e këtij perceptimi ka pasur
një ndikim të madh edhe kultura e krishterë. Ikonat, imazhet dhe mishërimi i
perceptimit të Zotit në kisha e mbështesin këtë qasje. Pa dyshim, fakti që Bibla
nuk është një “tekst absolut” ndikon në formimin e kësaj qasjeje.
Estetika islame në parim ndryshon nga qasja perëndimore. Përderisa në thelbin
e estetikës perëndimore është përqendrimi te njeriu, në thelbin e estetikës
islame është përqendrimi tek Zoti. Thelbi i estetikës islame është ideja e
njëshmërisë dhe reflektimet e saj në ekzistencë. Artisti mysliman i drejtohet
strukturës së madhe pas botës së dukshme. Artisti, i çliruar nga të qenit i lidhur
me format në natyrë, ka shkuar në rrugën e kapjes së ngjyrës së pastër, vijës
së pastër dhe imazhit të pastër në përputhje me kuptimin e njëshmërisë. Kjo
është një qasje që krijon unitetin e qëllimit të të gjitha arteve islame.
Kur arrihet këtu, shfaqet koncepti i metaforës. Një metaforë është përdorimi i
një fjale jashtë kuptimit të saj të mirëfilltë. Meqenëse Zoti nuk mund të
perceptohet me pesë shqisat dhe është përtej hapësirës dhe kohës, do të jetë e
mundur të shprehet diçka që i përket Atij vetëm përmes metaforës. Sepse një
përkufizim tjetër i metaforës është “stili i të folurit në të cilin shprehet diçka
tjetër ndërsa flitet për të”. Metafora mund të shpjegohet edhe si vijon:
Abstragimi i gjuhës larg konkretes. Natyrisht, gjuha është tashmë abstrakte si
një sistem simbolesh, por në metaforë, është abstragimi i të shënjuarve. Këtu
del në pah një nga parimet bazë të estetikës islame. Ashtu si perceptimi
perëndimor i artit bazohet në konkrete, pra mimesis, arti dhe estetika islame
bazohen në abstraksion. E rëndësishme është që të zbulohet e vërteta pas saj
duke kaluar nëpër tiparet e dukshme të gjësë. Ky parim është i dukshëm
pothuajse në të gjitha artet islame. Në arkitekturë dhe artet dekorative, ky
parim është shprehur nëpërmjet arabeskut.
Karakteristika dalluese e arabeskut është se megjithëse motivet janë marrë
fillimisht nga natyra, ai nuk merr parasysh realitetin e natyrës dhe bazohet
drejtpërdrejt në simetrinë në formim. Mendja myslimane, e cila kërkon
unitetin pas të gjitha paraqitjeve, ka zgjidhur misterin e pikës së kthesës, me
forma që janë interpretimi i idesë së temës së përjetshme, që nuk dinë se ku
fillon dhe ku mbaron ekzistenca, pra, kështu është edhe arabesku.
Abstragimi i objekteve duke thyer rezistencën e tyre, shembuj të marrë nga
natyra në artet zbukuruese – disa thonë se këto forma janë me origjinë bimore,
disa thonë se janë me origjinë shtazore, por fakt është se burimi i kësaj forme
është stilizimi i krahut të lejlekut, por ideja e tij është ajo e Sfinksit, ndërsa
krahët janë forma e stilizuar. Abstragimi me trajta gjeometrike ndodh me
zhdukjen e perceptimit të thellësisë në artin miniaturë. Meqenëse artisti
mysliman i është shmangur pikturimit të imazhit të qartë, artisti mysliman ose
priret drejt një gabimi dashamirës ose drejt miniaturës. Nuk ka asnjë
perspektivë në miniaturë, dhe asetet në të janë pikturuar me ngjyra të
ndryshme nga ngjyrat e tyre të vërteta. Kjo qasje do të thotë se artisti mysliman
nuk e përcjell realitetin ashtu siç është, pra e abstragon atë. Në miniaturë nuk
ka elemente teknike si dritëhije, perspektivë që ndryshojnë sipas
këndvështrimit të personit, ka pothuajse një pamje hyjnore. Përshkrimet në
miniaturë janë të lidhura ngushtë me “imagjinatën ideale të botës” dhe
“përshkrimet qiellore”.
Artisti mysliman në miniaturë nuk përshkruan një botë të jashtme që do të na
mundësonte të perceptonim të gjitha disonancat brenda saj. Ajo që miniatura
përshkruan në mënyrë indirekte është natyra e përjetshme e gjërave dhe
konstantja e tyre, pra, format e gjërave të përcaktuara nga Allahu para se të
krijoheshin. Ashtu që një kalë në miniaturë nuk është thjesht një individ
specifik për një specie, por një kalë si nocion absolut.
Qasja e artistit mysliman ndaj realitetit nuk është as të pasqyrojë realitetin
ashtu siç është dhe as të identifikohet me realitetin. Artisti mysliman sodit të
vërtetën; megjithatë, ky meditim është “përsiatje, soditje”. Ndërsa bukuria e
formës përbën objektin e artit, objekti/subjekti i soditjes e kalon pafundësisht
nivelin formal për nga sasia, por është bukuria përtej formës që e hap atë. Arti
është njohuri për aq sa është afër meditimit; sepse fjala bukuri është një aspekt
i Zotit (Realiteti) në kuptimin e tij absolut. Bukuria nuk është më e
rëndësishmja nga aspekti vetes, por, sepse zbulon unitetin dhe përjetësinë e
qenësishme në gjërat.
Ideja e soditjes (kontemplimit) lidhet me kërkimin e artistit mysliman për
unitetin në shumësi. Kjo ide, e cila u forcua veçanërisht nga ndikimi i sufive,
u bë një nga parimet themelore të estetikës islame. Një letërsi e tërë e divanit
bazohet në idenë e “vahdet-kethret (unitet-shumësi)”. Në letërsinë e divanit,
elementi i bukurisë i atribuohet drejtpërdrejt Krijuesit. Sipas parimit “Zoti
është i bukur, ai e do të bukurën”, bukuria është nga Zoti. Çdo gjë e bukur që
ekziston në botën e jashtme është pasqyrimi i “Emrave të Bukur” të Tij në
ekzistencë. Lloji i Ashikut që përmendet në poezinë e Divanit nuk është një
lloj dashnor gjakatar. Ashtu si në miniaturë, çdo pjesë/gjymtyrë është
përshkruar në mënyrë të përkryer dhe abstraguar nga realiteti i saj. Sepse kur
bashkon gjymtyrët e ashikut, nuk del një dashnor lëndor. Kjo tregon se
elementet në poezinë e Divanit janë të stilizuara e të abstraguara dhe se uniteti
kërkohet me bollëk. Për botën imagjinare të poezisë së divanit, fjala
“mazmun” përdoret në kontekstin e metaforave të sistemuara. Mazmun, si
fjalë do të thotë “kuptimi i brendshëm i fjalës” ose kuptimi i fshehur i fjalës.
Fjala Mazmun në fakt dëshiron të tregojë se çfarë qëndron pas botës reale, jo
në atë reale.
Një nga shtyllat kryesore të idesë së soditjes është ideja e kalueshmërisë së
botës. Duke qenë se bota është kalimtare, artisti mysliman vetëm e sodit atë,
nuk bashkohet me të, nuk ndjen empati me gjërat (ideja e identifikimit), nuk
përpiqet të gjallërojë ose të krijojë një përshkrim, por sodit dhe kalon. Kjo
qasje shihet edhe në qasjen arkitekturore të estetikës islame. Kur shikojmë
veprat arkitekturore të bëra në botën islame, shihet se ato janë paralele me
stilin e jetës dhe qëndrimin islam ndaj ekzistencës. Stili i shtëpisë myslimane
ishte përgjithësisht i mbyllur nga jashtë dhe ishte ndërtuar në përputhje me
kushtet e gjeografisë. Shtëpitë në përgjithësi janë të dizajnuara me një
qëndrueshmëri të barabartë me jetëgjatësinë njerëzore dhe materialet jo të
qëndrueshme si druri dhe qerpiçi përgjithësisht preferohen në ndërtimin e
shtëpive. Megjithatë, struktura të tilla si xhamitë dhe komplekset janë bërë nga
materiale më të qëndrueshme; sepse struktura të tilla duhet të jenë shenjë e
fuqisë së Krijuesit. Shtëpitë u ndërtuan si shenjë e vdekshmërisë, ndërsa
objektet e kultit u ndërtuan në shenjë qëndrueshmërie.
Një nga ekuacionet më të rëndësishme të lojës kuranore është dualiteti i
vdekshmërisë dhe përjetësisë. Islami është një fe e artit në varësi të kësaj
strategjie loje. Këtu, ideja e lojës është “Kjo jetë e kësaj bote është vetëm një
argëtim dhe një lojë. Sa i përket shtëpisë së ahiretit, kjo është jeta e vërtetë.
Sikur ta dinin!”.
Një nga veçoritë kryesore të artit islam është se ka një tendencë nga konkretja
në abstrakte. Ky është një stil i perceptimit metaforik-alegorik. Kurani krijoi
një perceptim metaforik, alegorik dhe madje duke dalë nga struktura të tilla të
copëtuara dhe kështu u dha politeistëve paqartësinë mendore në mënyrë
tërësore. Përshkrimi i nënkuptuar metaforiko-alegorik i unitetit të Kuranit
është përdorur edhe në veprat letrare, të cilat mund t’i quajmë vepra gjigante
të artit islam. Pothuajse të gjithë klasikët që mund t’i quajmë narrativa lindore
kanë një rrëfim metaforik ose alegorik. Tregimet në Mesnevinë e Mevlana-s,
tekstet e Attarit si Mantık’ut-Tajr janë shembuj të rëndësishëm të shprehjes
alegorike. Në Mantıku’t-Tajr të Attarit, zogjtë kërkojnë sulltanin e tyre,
Simurg, duke kaluar shtatë lugina nën udhëheqjen e Hud-hudit. Kur kalojnë
shtatë luginat dhe arrijnë në malin Kaf, e shohin veten atje. Tridhjetë zogjtë në
të vërtetë janë vetë Simurgu. Në këtë histori alegorike, udhëtimi i zogjve
interpretohet si mënyra e udhëtarit shpirtëror për t’u bërë një qenie njerëzore e
përsosur. Rëndësi kanë edhe emrat e luginave të kaluara: kërkesa, dashuria,
zgjuarsia, mahnitja, uniteti, habia, skamja dhe e bashkimit. Zogu Hud-hud
është simboli i mjeshtrit. Kur zogjtë arrijnë nivelin e bashkimit, ata shikojnë
praninë e Zotit në ta, sepse ata janë të shkrirë në Zotin. Në njëfarë kuptimi, ata
vetë bëhen një lloj pasqyre.
Abstraksioni, vdekshmëria, përjetësia, arabesku, stilizimi, abstragimi nga
konkretja, shprehja indirekte, kërkimi i unitetit në shumësi, loja e mendimit
dhe e alegorisë mund të konsiderohen si parimet bazë të artit dhe estetikës
islame.
